Polska biało-czerwona szachownica, w „której białość jest kolorem pięknej, a zbyt wczesnej śmierci, a czerwień kolorem gorącej, nieszczędzonej krwi” obchodziła 1 grudnia 2018 swoje 100-tne urodziny. Wyróżniająca się charakterystycznym układem i kolorystyką, jest jednym z najciekawszych znaków państwowych wojskowych latających statków powietrznych na świecie. Ustanowiona w pionierskim okresie organizowania rodzimej awiacji, rzucona do walki o Niepodległość, stała się jednym z ważnych symboli odradzającej się Polski po 123 latach niewoli. Pokolenia polskich lotników przez 100 lat zbudowały wyjątkowo piękną tradycję biało-czerwonej szachownicy, z której dzisiaj możemy być dumni.
Początek biało-czerwonej szachownicy, używanej po dziś dzień przez polskie lotnictwo wojskowe dało Rozporządzenie o treści: „Samoloty Wojsk Polskich będą w przyszłości zaopatrzone w miejscach dotychczas obowiązujących znakiem kwadratowym szerokości 60 cm., dzielącym się na cztery równe pola. Lewe górne i prawe dolne pole będzie barwy karmazynowej, lewe dolne i prawe górne pole barwy białej”.
Warszawa, dnia 1 grudnia 1918 r. Za Szefa Sztabu (-) Nieniewski ppłk.
opublikowane pod pozycją 204 w 9 numerze „Dziennika Rozporządzeń Ministerstwa Spraw Wojskowych” datowanego na 7 grudnia 1918 roku (Sztab Generalny W.P. Rozkaz Nr. 38). Przez lata swojego istnienia szachownica, jako znak rozpoznawczy polskiego lotnictwa przechodził niewielkie korekty i przeobrażenia, jednak przez 100 lat pojawia się zawsze na samolotach wojskowych, za których sterami siedzą polscy piloci.
Jednak zanim przypomnimy pokrótce historię polskiej szachownicy, cofnijmy się do lata 1914 ubiegłego XX wieku, do wybuchu Wielkiej Wojny, kiedy nad głowami walczących żołnierzy trzech cesarzy, zaczęły się pojawiać pierwsze samoloty wojskowe. Pojawił się wówczas problem, jak to dzisiaj określamy systemu identyfikacji swój-obcy. Jako, że w początkowym okresie wojny walczące strony wykorzystywały nierzadko te same typy samolotów, zdezorientowana obrona przeciwlotnicza prażyła do wszystkiego co się ruszało w powietrzu. Stwarzało to, zagrożenie dla załóg latających szmatopłatów, które mogłyby być ostrzelane zarówno przez nieprzyjacielską, czy też własną obronę przeciwlotniczą lub żołnierzy piechoty. Taka sytuacja zmusiła walczące strony do szybkiego stworzenia systemu oznaczeń przynależności państwowych. Tak więc, Państwa Centralne zaczęły malować na swych aparatach latających czarne krzyże typu maltańskiego (a później greckiego) a Ententa trójkolorowe kokardy, na wzór oznaczeń z Rewolucji Francuskiej. Natomiast Wielka Brytania, początkowo malowała na swych płatowcach flagę państwową, jednak szybko się z tego wycofała z powodu krzyża wpisanego w popularnego „Union Jack”. Ponadto, od 1916 na samolotach rozpoczęto malowanie ochronne, tzw. kamuflaż. Pilotujący owe maszyny, chłopcy z fantazją, zaczęli również malować na samolotach swoje osobiste oznakowania. Prym wiedli w tym piloci Państw Centralnych, pokrywając swe samoloty inicjałami lub znakami jednostki w jaskrawych barwach, zaś lotnicy Ententy z reguły prostymi, geometrycznymi figurami. Wśród lotników Państw Centralnych, szczególnie walczących po stronie C.K. Lotnictwa Austro-Węgier (K.u.K. Luftschifferabteilung) było wielu Polaków. Do najbardziej znanych, należeli m.in. krakowianin Franciszek Linke-Crawford, syn Polaka i Angielki i pochodzący z Sanoka Marian Gaweł. I ku naszemu zaskoczeniu ci dwaj lotnicy, jako godło osobiste na swoich samolotach typu Hansa Brandenburg KD malowali w formie barwnej biało-czerwoną szachownicę, o czym traktują opracowania znanych publicystów i historyków lotniczych, jak Roberta Gretzyngiera, Jerzego Butkiewicza i Andrzeja Olejki. Jednak powszechnie przyjmuje się, podawaną w oparciu o monumentalne dzieło poświęcone historii i osiągnięciom polskiego lotnictwa z 1933 „Ku czci Poległych Lotników” Księga Pamiątkowa (str. 121) pod naczelną redakcją mjr. dypl. Marjana Romeyki, że „…Jeszcze za czasów austrjackich por.-pilot Stefan Stec miał na swym samolocie myśliwskim, jako odznakę, szachownicę biało-czerwoną. W czasie listopadowych walk pod Lwowem por. Stec przyleciał do Warszawy. Szachownica podobała się ppłk. Łossowskienu, który polecił ją wprowadzić, jako państwową odznakę lotnictwa wojskowego…”. Przylot samolotem, oznakowanym biało-czerwoną szachownicą, 15 listopada 1918 por. pil. Stefana Steca z meldunkiem z oblężonego przez jednostki Ukraińskiej Halickiej Armii – UHA Lwowa do Warszawy pozwolił na stworzenie w historii polskiego lotnictwa pewnego rodzaju legendy, w wyniku której uznano, „…że, szachownica spełnia wszystkie kryteria, jakie powinien mieć znak przynależności państwowej: jest oryginalna, ma polskie barwy i łatwo można ją namalować na skrzydłach i kadłubie…”. . Tym samym w zapomnienie poszli obaj polscy piloci c.k. lotnictwa Wielkiej Wojny – Franciszek Linke-Crawford oraz Marian Gaweł (w 1918 r. po zakończeniu I wś. w odrodzonej Rzeczpospolitej trafił do pierwszego utworzonego Dowództwa Wojsk Lotniczych – pracował w IV Oddziale Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, zaś od stycznia do kwietnia 1919 r., w stopniu kapitana, pełnił funkcję zastępcy kierującego Sekcją Żeglugi Napowietrznej Departamentu Technicznego MSWojsk. ppłk. pil. bal. H. Łossowskiego).
Pierwsze Dowództwo Wojsk Lotniczych w grudniu 1918 r. Siedzą od lewej: por. Gaweł; ppłk. Łossowski; por. Tłuchowski; stoją: por. Finik, por. Tokarczyk (źródło: Ksiega Pamiątkowa „Ku czci poległych lotników” str. 71
Należy wspomnieć, że przed wprowadzeniem biało-czerwonej szachownicy samoloty używane przez polski personel latający w różnych częściach odzyskującej niepodległość Rzeczpospolitej oznaczano różnorodnymi elementami w biało-czerwonych barwach narodowych. I tak:
- znaki krakowskie: czerwone litery „Z” w białym kwadracie, malowanymi na kadłubach i płatach - znaki lwowskie: pasy biało-czerwone, malowane zarówno na płatach, jak i w częściach ogonowych - znaki warszawskie: tarcze biało-czerwone z podziałem koloru na ukos, bądź krążkami w takim samym układzie barw, malowane na kadłubach i powierzchniach górnych i dolnych płatów
- znaki wielkopolskie: biało-czerwone szewrony, malowanymi zarówno na płatach, jak i na kadłubach samolotów.
Źródło: Ksiega Pamiątkowa „Ku czci poległych lotników” Tablice kolorowe- Tablica 3a Odznaki samolotów i personelu latającego
Warto również wspomnieć o niestandardowych oznaczeniach przynależności. Oznakowania takie pojawiły się na samolotach użytych w okresie powstań śląskich, kiedy to samoloty nosiły białe i niebieskie kwadraty w czarnej obwódce. Podczas tak zwanego „buntu” wojsk gen. Żeligowskiego i jego akcji zajęcia Wileńszczyzny w październiku 1920 roku, samoloty 16. Eskadry Wywiadowczej, które włączono do akcji zbrojnej, posiadały oznakowania „Litwy Środkowej”. Były to białe kwadraty z czerwoną obwódką na jednym skrzydle i czerwone kwadraty z białą obwódką na drugim.
Opisywane godło osobiste por. Steca z 1918 r. posiadało niezgodne z zasadami heraldyki usytuowanie pól barwnych – w heraldyce kolor biały występuje przed czerwonym, w tym przypadku było inaczej – czerwony przed białym.
Jak przywołano na wstępie, 1 grudnia 1918 roku wszedł w życie rozkaz nr 38 wprowadzający biało-czerwoną szachownicę jako standardowe oznaczenie polskich samolotów wojskowych. Co prawda rozkaz określał jej wielkość, kształt oraz układ kolorów, jednak przez pierwsze lata od jej wprowadzenia, występowała w kilku wariantach. Dopiero po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej, po przejściu lotnictwa polskiego na stopę pokojową, jego reorganizacji i rozpoczęciu tworzenia pułków lotniczych w 1921 r., nastąpiło jej pewne usystematyzowanie. Instrukcją nr 15 z 1921 r. Wojskowego Instytut Naukowo-Wydawniczego Wojsk Lotniczych sprecyzowano Ogólne Warunki Techniczne Płatowców wprowadzające obwódki szerokości 0,05 m w kolorach odmiennych od koloru kwadratu szachownicy. Załącznik do w/instrukcji określał wymiary szachownic na: 1,35 × 1,35 metra dla skrzydeł, 0,55 × 0,55 metra dla kadłuba oraz 0,45 × 0,45 metra dla steru kierunku. Kolejna regulacja w 1924 r. ponownie określała barwę oraz wymiary szachownic. Jeżeli chodzi o ich rozmiary, to określono je na: 1,8 m dla górnych powierzchni skrzydeł, 1,2 m dla powierzchni dolnych oraz 0,6 m dla steru kierunku. Kolor amarantowy zastąpił cynober amerykański i biel cynkową. Ostatecznie, dopiero po 9-ciu latach Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 1 marca 1930 r. w sprawie flag i innych znaków wojskowych (Dz. U. z 1930 r. Nr 17, poz. 129), ustaliło,…szachownica lotnicza jest to kwadrat podzielony na cztery równe pola, z których lewe górne i prawe dolne są barwy czerwonej z białą obwódką, lewe dolne i prawe górne barwy białej z obwódką czerwoną. Stosunek obwódek do pola wynosi 1:5”.
W okresie działań II wojny światowej 1939 – 1945 ubiegłego XX wieku, polska szachownica była również obecna na niebie Europy, Afryki i Azji. Polacy latający w formacjach lotniczych we Francji posiadali na kadłubie malowaną polską szachownicę, której prawy górny bok był czerwony, a nie biały, jak stanowiły polskie instrukcje z okresu międzywojennego (odwrócona o 90°). Samoloty dywizjonów myśliwskich i bombowych Polskich Sił Powietrznych (Polish Air Force) służące w Wielkiej Brytanii miały angielskie znaki przynależności, a dodatkowo niewielkie szachownice malowane z przodu kadłuba, lub z tyłu, za kabiną pilota, rzadko na kadłubach za kokardą brytyjskiego lotnictwa (Royal Air Force). Samoloty lotnictwa polskiego sformowanego w ZSRR niewielkie szachownice miały umieszczane głównie na osłonach silników przed kabiną pilota przy zachowaniu malowanych na skrzydłach i sterze kierunku sowieckich czerwonych gwiazd. Szachownica na samolotach Ludowego Lotnictwa Polskiego przetrwała okres PRL w niezmienionej formie. Co ciekawe, malowana w formie obróconej o 45 stopni w kształcie rombu, była obecna na burtach pojazdów pancernych.
Wprowadzony w 1993 r. nowy wzór szachownicy, z zamienioną kolejnością pól został odwrócony o 90° stając się bardziej poprawny heraldycznie, ale tym samym zrywając z 75-letnią tradycją! Wspomniana ustawa z dnia 19 lutego 1993 r. „O znakach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej” w Rozdziale 5 art. 22.1 podaje: „Znakiem wojskowych statków powietrznych jest biało-czerwona szachownica lotnicza o barwach Rzeczypospolitej Polskiej, podzielona na cztery równe pola ze skrajami o naprzemiennych barwach. Stosunek szerokości skraju do długości krawędzi pola szachownicy lotniczej wynosi 1:5”
2. Wzór szachownicy lotniczej zawiera załącznik nr 10.
Warto również wspomnieć o szczególnej odmianie szachownicy używanej od 1991 r. przez statki powietrzne Straży Granicznej Polski. Ma ona kształt koła i wpisana jest na tle zielonego kwadratu. Co ciekawe, nie dotknęły jej zmiany ustawy z 1993 roku.
Kończąc 100-letnią historię polskiej biało-czerwonej szachownicy, życzymy jej kolejnych 100 lat trwania, jako znaku Polskich Sił Powietrznych XXI wieku malowanego na wojskowych statkach powietrznych.
Historię biało-czerwonej szachownicy przybliżył:
Zygmunt Bąk, sekretarz KKSL im. gen. pil. Ludomiła A. Rayskiego